...

命題集4書注解 - Waseda University Library,Waseda University

by user

on
Category: Documents
10

views

Report

Comments

Transcript

命題集4書注解 - Waseda University Library,Waseda University
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』について
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス
『命題集4書注解』について
雪 嶋 宏 一
1.はじめに
早稲田大学図書館が2004年度に収蔵した洋書貴重書の中にヨハンネス・
ドゥンス・スコトゥス(Duns Scotus, Johannes, John Duns the Scot, ca.
1265-1308)『命題集4書注解(
)』がある。本書の第1葉表(Fig. 1)の下部に貼付された過去の販売
目録の記述と受入時に購入先の書店から得た書誌情報に基づいて以下のよ
うな所蔵目録が作成され、早稲田大学図書館 OPAC の WINE で公開され
⑴
ている(2012年10月22日現在) 。
著者名等
Duns Scotus, John, ca. 1266-1308.
タイトル
Quaestiones in quattuor libros Sententiarum. Pars 1-2
Scotus nouissime cu[m] eme[n]datissimo codice Parisino
castigatus : additis responsionibus ad argume[n]ta locis
suis [et] annotationibus opinionum diuerso[rum] doctorum ac etiam textuum co[m]mento[rum] Aristotelis in
marginibus : nec non textu magistri sententiarum apposito titulis questionum.
出版事項
[Venedig : Bonetus Locatellus, for Octavianus Scotus,
1497]
─ ─
形態
137, 84 [i.e. 374, 167] p. : ill. ; 34 cm.
収録索引誌:Hain, 6420
注記
Edited by Philippus Bagnacauallus.
Printed on both sides in double columns; initials; diagrams; side notes.
Binding error: leaf 66’s recto duplicated and placed on
leaf 71’s recto (1st group), and leaf 71’s recto duplicated
and placed on leaf 66’s verso; leaf 66’s verso and leaf
71’s verso wanting.
Pts. 1-2 of 4pts. work.
分類
132.2 njb/9
別タイトル
Scotus nouissime cum emendatissimo codice Parisino
castigatus
請求記号
F132 00393
この目録情報によれば本書は1497年にヴェネツィアの Bonetus Locatellus が Octavianus Scotus の出資によって印刷したインキュナブラ(西洋
15世紀活版印刷本)の1∼2巻目に当たるということになる。目録典拠と
して Hain 6420が参照されているが、Hain 6420を15世紀印刷本データベー
ス Incunabula Short Title Catalogue(ISTC)で検索すると id00383000と
id00383200とに該当し、1497年12月18日ヴェネツィアの Bonetus Locatellus 印行の3∼4巻(ISTC id00383000)と、ヴェネツィア1503年8月26日
に Andrea Torresani が出資して、Bernardinus Vercellensis が印行した
⑵
1∼2巻(ISTC id00383200)に同定されている 。1∼2巻と3∼4巻
との間で版の不一致が生じた原因は、L. ハイン(Hain, Ludwig Friedrich
Theodor)が1503年版の1∼2巻を見て、未見の1497年版の3∼4巻と同
⑶
版であると誤認したからである 。その理由は1∼2巻にはコロフォンが
なく刊記を知ることができないが、3∼4巻にはコロフォンがあり刊記が
─ ─
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』について
判明していたため、両者を同版とみなし、誤解が生じてしまったものと思
われる。また、ISTC id00383000は『インキュナブラ総合目録
』
(GW)の GW 9077と対応しており、GW 9077に
⑷
は1497年 Bonetus Locatellus 版1∼4巻の書誌が記載されている 。そして、
Anmerkungen 1でハインの誤認の件が説明されている。GW 9077を参照
すると、第1巻の第1葉表(A1r)は各行が同じ長さの7行からなる以下
のタイトルである(GW 9077の目録記述ではゴシック体活字を使用)
。
Scotus nouissime cum emendatissimo co- ¦ dice parisino castigatus: Additis respo<n>sio- ¦ nibus ad argumenta locis suis: <et> annota- ¦ tionibus opinionum diuerso<rum> doctorum: ¦ ac etiam textuum
co<m>mento<rum> Aristotelis in ¦ marginibus. Necno<n> textu magistri senten- ¦ tiarum apposito titulis questionum.
後述のように、このタイトルの語句は館蔵本と類似しているが、コント
ラクションと改行位置が一致しておらず組版が異なる。館蔵本は12行から
なる逆台形をなしており(Fig. 1)
、GW 9077ではないことが判明する。そ
のため、筆者が実施している本邦所在インキュナブラ調査(Incunabula in
Japanese Libraries)では本書を調査の対象から除外してきた。
それでは館蔵本はどの版に同定できるのだろうか。これまでこのような
疑問を持ちながら、この問題を明らかにするに至らなかったが、2012年8
月から9月にイタリアのフィレンツェ、ミラノの図書館を見学する機会が
あり、その際に同版と思われるコピーを所蔵しているジェノヴァ大学図書
館(Biblioteca universitaria di Genova)とヴェネツィアの修道院サン・
フランチェスコ・デッラ・ヴィーニャの図書館(Biblioteca di San Francesco della Vigna)でそれぞれ書誌学的な調査を行うことができた。本稿
でその調査結果を報告し、館蔵本の版について明らかにしてみたい。
─ ─
2.館蔵本の解題
Duns Scotus, Johannes
. folio,
2 vols in 1.
⑸
First book (Fig. 1-4):
Title: 1 (A1)r, Scotus nouissime cu<m> eme<n>datissimo co- ¦ dice parisino castigatus. Additis re ¦ sponsionibus ad argume<n>ta locis ¦ suis. <et>
annotationibus opinio ¦ num diuerso<rum> doctorum. ac ¦ etiam textuum
co<m>mento<rum> ¦ Aristotelis in margini ¦ bus. Nec non textu ¦ magistri sententia ¦ rum apposito ¦ titulis que- ¦ stionum.
Incipit: 2 (A2)rα, ¶Incipit scriptu<m> sup<er> primo sententia<rum> editum a fratre ¦ Ioa<n>ne duns Ordinis fratru<m> minorum doctore subtilis- ¦ simo <et> omnium theologorum principe.
Explicit: 137 (R7)vβ, line 26, FINIS. ¦ ¶Explicit scriptu<m> sup<er>
p<ri>m<o> s<e>n<tent>ia<rum> : editu<m> a fratre Ioa<n>ne ¦ duns :
ordi<ni>s frat<rum> mi<n>o<rum> doctore subtilissimo : ac o<mn>ium
¦ theologo<rum> p<ri>ncipe. Per excelle<n>tissimu<m> sacre theologie
¦ doctore<m> magist<rum> Philippu<m> de Bagnacauallo eiusdem ¦ ordinio in famosissimo studio Venetiarum ordinarie ¦ legentem. maxima
cu<m> diligentia emendatum. ¦ A B C ... P Q R. ¦ Omnes sunt quaterni
preter. p. qui est quinternus. ¦ FINIS.
Folio, A-H8 I1-6,2,8 K-O8 P10 Q-R8 [$4 (P, $5) signed], 138 leaves, ff. [1] 2-70, 66,
72-137 [1].
Contents: A1 r , title; A1 v , preliminary: ¶Philippus Bagnacauallus
mi<n>oritani ordi<ni>s. Presta<n>tissimo P<at>ri Fra<n>cisco saxo ¦
ni. Theo o go<rum>[sic] emine<n>tissimo totiusq<ue> mi<n>orita<n>e
p<ro>fessio<n>is G<e>n<er>ali mi<ni>stro felicitatem. line 36: ¶Cum
─ ─
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』について
Fig. 1 ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』First book, 1r: Title 早稲田大学
図書館所蔵 [F132-393]
─ ─
Fig. 2 ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』First book, 1v: Preliminary by
Philippus Bagnacavallus 早稲田大学図書館所蔵 [F132-393]
─ ─
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』について
Fig. 3 ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』First book, 2r:Incipit 早稲田
大学図書館所蔵 [F132-393]
─ ─
Fig. 4 ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』First book, 137v: Explicit & Registrum 早稲田大学図書館所蔵 [F132-393]
─ ─
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』について
priuiligio excelsi dominij Veneti ne quis hoc opus imprimere ¦ audeat sub
pena in eo contenta.; 2r, text; 137v, FINIS; 138, blank.
CW: 66 (I2)v, po<n>t poni ] (woodcut) D4 E i<n>mutabilitate; 70 (I6)v, ue
opposite] seq<ue>t q<ue> nulla<m>.
Second book (Fig. 5-7) :
Label title: 1 (A1)r, Scotus super secundo sententiarum.
First explicit: 80 (K8) vβ , line 59, ¶Explicit scriptu<m> sup<er>
s<e>c<un>do s<e>n<tent>ia<rum> subtilis. doctoris Ioa<n> ¦ nis Duns
Scoti ordi<ni>s mino<rum> a fr<atr>e Philippo de Ba= ¦ gnacauallo
sacre theologie p<ro>fessore clarissi. eme<n>datu<m>.
Second explicit: 84 (L4)rβ, line 51, ¶Debet in fine o<mn>ium haru<m>
co<n>cl<ud>onum Scoti poni illud ¦ extra q<uo>d est pro 6a distinctione
angelo<rum>. <et> quo<rum> p<ri>nci ¦ pi deo sit laus <et> gloria per
eterna secula Amen. ¦ Finis. ¦ A B C ... I K L ¦ ¶Omnes sunt quaterni
preter L qui est duernus.
Folio, A-K8 L4 [$4 (L, $2) signed], 84 leaves, ff. [1] 2-84.
Contents: A1r, label title; A1v, blank; A2rα, text: ¶Ioannis duns Scoti Doctoris subtilissimi Ordinis ¦ Minorum. in s<e>c<un>d<u>m sententiarum
scriptum.; K8vβ, first explicit; L1r, table in 3 cols.; L1vα, line 7: Ad
h<abe>ndam planiore<m> <con>te<n>to<rum> in h<ab>e 2 o .
decl<ar>atione<m> breui ¦ opusculo annotant<ur> <et>
q<uo>tant<ur>.; L4rβ, second explicit; L4v, blank.
Text in 2 cols., 66 lines with headline and direction-line with inner and
outer marginalia, 3 (A3)r : 245 (257) x 163 (186) mm, printer’s measure
78mm., 74G and 104G text, 148G title. Watermark: Chapeau (Briquet
3470) (Fig. 8).
─ ─
Fig. 5 ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』Second book, 1r: Label title 早
稲田大学図書館所蔵 [F132-393]
─ ─
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』について
Fig. 6 ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』Second book, 2r: text 早稲田大
学図書館所蔵 [F132-393]
─ ─
Fig. 7 ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』Second book, 84v: Finis 早稲田
大学図書館所蔵 [F132-393]
─ ─
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』について
Fig. 8 ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』Second book, 1r: Watermark 早
稲田大学図書館所蔵 [F132-393]
Copy: Waseda University Library [F132-393]. 318 x 216 mm. Bound in
wooden boards covered with contemporary blind stamped brown calf
with a pair of metal clasps. On the both sides of the second sheet of
quire I in the first book printed I2r and I7v, the library’s copy is imperfect: I2v and I7r wanting. MS marginalia in Latin in red and black. Provenance: on 1r of first book MS inscription: Iste Codex Ioannis de crac. est ¦
Nunc Stanislai Kawiecki Presbyteri ¦ Maior Ord. Perici 1620. ¦¦ Anno
D<omi>ni 1622 die 12 Augusti Re<vere>ndus p<ate>r Stanislaus ¦
Kawiecki librum hunc Con<ven>tu […….](?) donavit ...
本書は、スコットランド南部出身のフランチェスコ修道会士ドゥンス・
─ ─
Fig. 9 館 蔵 本 First book の 折 丁 I 第 2 シ ー ト の 印 刷 早 稲 田 大 学 図 書 館 所 蔵
[F132-393]
スコトゥスがオックフォード大学においてペトルス・ロンバルドゥス(Petrus Lombardus, ca.1100-60)の『命題集
』を研究し、注解
を施して1300-01年に同大学で講義を行ったノートに基づいて、1302-03年
にパリ大学で行った講義ノートを追加してまとめた『命題集4書注解』で
ある。そのことは標題に cu<m> eme<n>datissimo co- ¦ dice parisino
(もっとも誤りを正したパリ本付き)とあることから判断できる。編集は
15−16世紀初頭のフランチェスコ修道会士で神学者のフィリップス・バグ
ナカワァッルス(Philippus Bagnacavallus, Porcacci, Filippo, detto Filippo
da Bagnacavallo, d. 1511)による。パリでの講義ノートは受講者が作成し
た講義録に依拠しており他者の説が入り込んでいるため、パリの講義録は
オックスフォードの講義ノートのようには重要視されてはいないが、ドゥ
⑹
ンス・スコトゥスの主著の一つである 。
館蔵本の First book の折丁 I は、OPAC の記載において Binding error
と指摘されているように問題がある。しかし、折丁 I を分析すると、それ
が重大な印刷ミスであることが判明する。すなわち、折丁 I の第2シート
を構成する I2と I7は Fig. 9 に示すように、二折判の両面で全く同じ印刷
が行われている。通常の活版印刷の手順を考慮すると、この事態は理解に
苦しむ。活版印刷では、通常シートの片面の印刷が終了してから反対側の
面の印刷に取りかかるため、このような印刷が行われるようなことはない。
─ ─
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』について
しかし、実際にこのような事態が生じていることを考慮すると、その原因
は、例えば outer sheet の印刷が外版(outer forme)によって印刷終了し
ているが、まだ外版が印刷台に載っている間に何らかの事情で inner
sheet の印刷が外版で行われたとしか説明できない。このような印刷ミス
のために館蔵本では内版(inner forme)で印刷するはずであった I2v と
I7r が欠落してしまった。この印刷ミスが館蔵本だけに見られる現象であ
るのか、あるいは本書に共通して見られるのかは現時点では詳らかではな
い。
ところで、料紙の透かしは枢機卿の帽子を象ったものであり、透かしの
辞典を編纂したブリケ(Briquet, C. M.)はこの形の透かしを Chapeau と
いう種類でまとめて登録している。それが Second book 第1葉にはっき
りと見られるので Fig. 5 および Fig. 8 に示した。Chapeau には多数の形が
登録されいるが、この形と寸法が同じものはブリケの3470番である (Bri⑺
quet 3470) 。
一方、本コピーの First book 第1葉表にはタイトルの上下に旧蔵者の
書き込みがある。一番上には Joannes de Cracovia のサインが朱で書かき
こまれている。同じ色の書き込みが本文欄外にも見られるため、同人のも
のと判断できる。筆跡から判断して16世紀のものであろう。次に、黒イン
クで Stanislaus Kawiecki Presbyter(司祭職スタニスラウス・カヴィエツ
キ)の書き込みがあり、「1620」年に本書を入手したと考えられる。さら
にタイトルの下方にも、同人が1622年8月12日に本書を某(?)修道院に
⑻
寄進したと書き込んでいる 。Kawiecki の書き込みも本文欄外に多数認
められる。製本は16世紀前半の茶色子牛革空押し装を保持しており、本書
の初期の製本の姿を留めていると判断できよう。したがって、本書はおそ
らくはポーランドに所蔵されていたが、何らかの時期にポーランド国外に
出たということになろう。その後、早稲田大学に来るまでの来歴は不明で
ある。
─ ─
3.1503年ヴェネツィア版の記述
本書に類似する版については、すでにハインが間違えたように1503年
ヴェネツィア版が存在する。イタリアの16世紀印刷本データベース EDIT
16: Censimento nazionale delle edizioni italiane del XVI secolo を検索する
⑼
と 、1503年版が CNCE 17853の番号で登録されている。さらに、同じタ
イトルで1505年のヴェネツィア版も存在することが判明する。まず、1503
年版のタイトルページの画像データが EDIT 16に掲載されているため、
それを以下に記述してみよう。
EDIT 16 (CNCE 17853) の目録記述:
Duns Scotus, Ioannes.
Scotus nouissime cum emendatissimo codice Parisino castigatus. Additis responsionibus ad argumenta locis suis, & annotationibus opinionum
diuersorum doctorum, ac etiam textuum commentorum Aristotelis in
marginibus. Nec non textu magistri sententiarum appositio titulis questionum. Et cum tabula.
Impresse Venetijs : mandato ac sumptibus nobilis viri domini Andree
Torresani de Asula : per Bernardinum Vercellensem, 1503 die 26 Augusti.
28 , 138, 84, 66, 161, 53c. ; fol.
Le note tipografiche si ricavano dalla c. 53r finale. ‒ Le 28 c. Contengono: Tabula Scoti.
画像データから判別できるタイトルとコロフォンの記述:
Title: 1r, Scotus nouissime cum emendatissimo codice pari ¦ sino castigatus: Additis responsionibus ad ar ¦ gume<n>ta locis suis: <et> annotationibus opinio ¦ num diuersoru<m> doctoru<m>, ac et<iam> textuum
─ ─
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』について
co<m>me<n> ¦ torum Aristotelis in marginibus. Nec ¦ non textu magistri sententiarum ap ¦ positio titulis questionum. ¦ Et cum tabula.
Colophon: 53rβ, line 20, ¶Expliciunt questiones quolibetales edite a fratre Io ¦ anne duns.ordinis fratrum minorum doctore subtilissi- ¦ mo. ac
omnium theologorum principe. Per excellentis ¦ simum sacre theologie
doctorem magistrum Philippu<m> ¦ de bagnacauallo eiusdem ordinis
fratrum minorum. in ¦ gymnasio Veneto ordinarie legentem maxima
cum di- ¦ ligentia emendate. Impresse Venetijs mandato ac sum ¦ ptibus
nobilis viri domini Andree Torresani de Asu- ¦ la. per Bernardinum
uercellensem. i503. die. 26. Augusti.
本書のタイトルは8行からなる逆台形をなし、改行位置とコントラク
ションが館蔵本と一致しない。また、1503年版のタイトルの末尾には Et
cum tabula. とあるが、これは館蔵本には見られない。一方、コロフォン
については館蔵本と比較できないが、館蔵本が1503年版ではないことは第
1巻のタイトルの組版から明らかであろう。
4.1505年ヴェネツィア版の書誌
次に、1505年ヴェネツィア版であるが、EDIT 16では CNCE 17854の番
号で登録されている。1505年版については EDIT 16にはコンテンツの記
述はあるが、この版を調査していた2012年8月時点では画像データはなく、
各巻の折丁構成および葉数などのコレーションは記載されていなかったっ
たため館蔵本の同定には不十分な書誌記述であった。以下に CNCE 17854
の目録記述を転記しておこう。
Duns Scotus, Johannes. Scotus nouissime cum emendatissimo codice
Parisino castigatus. Additis responsionibus ad argumenta locis suis, &
─ ─
annotationibus opinionum diuersorum doctorum, ac etiam textuum
commentorum Aristotelis in marginibus. Nec non textu magistri sententiarum appositio titulis questionum.
Impresse Venetijs : mandato ac sumptibus nobilis viri domini Bernardini de Tridino ciuis Tridinensis : per Gregorium de Gregorijs, vigesimo
sexto mensis Augusti 1505.
6 v. ; fol.
1 : Tabula Scoti. 3 : Scotus super secundo Sententiarum. 4 : Scotus super tertio Sententiarum. 5 : Scotus super quarto Sententiarum. (Impressum Venetijs : mandato ac impensa nobilis viri domini Bernardini
de Tridino ciuis Tridinensis : per Gregorium de Gregorijs, Decimo tertio kalendas Augustas 1505). 6: Queationes quolibetales Scoti. (Impresse
Venetijs: mandato ac sumptibus ... Bernardini de Tridino ciuis Tridinensis : per Gregorium de Gregorijs, vigesimo sexto mensis Augusti
1505).
この記述によれば、本書は1505年8月26日にヴェネツィアの印刷出版業
者グレゴリウス・デ・グレゴリイス(Gregorius de Gregoriis, De Gregori,
Gregorio)の出資によりトリーノ出身のベルナルディーノ・ダ・トリーノ
(Stagnino, Bernardino de Ferrarijs da Trino di Monferrato)が印刷した
版であることがわかる。このベルナルディーノ・ダ・トリーノは1501年か
⑽
ら印刷業に従事しており 、EDIT 16によれば本書が彼の7番目の印刷物
であり、彼にとってはグレゴリウスの出資による最初の印刷物となる。
そして、第1巻が Tabula のみ、第2巻の記述はなく、第3巻が super
secundo Sententiarum(第2命題集について)となり、以下第4巻が super tertio Sententiarum、第5巻が super quarto Sententiarum であり、
第5巻には1505年7月20日(Decimo tertio kalendas Augustas 1505)の
印刷日付のあるコロフォンが見られる。第6巻は命題集各巻の注解とは別
─ ─
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』について
な書物であるドゥンス・スコトゥスの主著の一つである『自由討論集
』が収録され、1505年8月26日(vigesimo
sexto mensis Augusti 1505)に印刷されたことがコロフォンから判明する。
しかしながら、館蔵本との関係を知るためにはこれらの記述では十分では
ない。
そのため、1505年版の所蔵館として EDIT 16 (CNCE 17854) に登録され
ている北イタリアの2つの図書館であるジェノヴァ大学図書館とヴェネ
ツィアのサン・フランチェスコ・デッラ・ヴィーニャ修道院図書館に問い
合わせた。すると、前者は第6巻のみを所蔵、後者は第5巻のみを所蔵す
るとのことであった。2012年9月5日にジェノヴァ大学図書館を訪問して
第6巻を閲覧し、翌9月6日にヴェネツィアのサン・フランチェスコ・
デッラ・ヴィーニャ修道院図書館で第5巻を閲覧した。その結果以下のよ
うな書誌を得ることができた。
Duns Scotus, Johannes. Vol. 5. Folio.
Title: 1 (2a1)r, Scotus super quarto sententiarum.
Incipit: 2 (2a2)rα, ¶Incipit scriptu<m> sup<er> q<ua>rto sententia<rum>
editu<m> a fratre Io ¦ anne duns Ordinis fratrum minoru<m> doctore.
subtilissi- ¦ mo <et> omnium theologorum principe.
Colophon: 162 (2x4)rβ , line 58, ¶Explicit scriptu<m> sup<er> 4m
s<e>n<tent>ia<rum> editu<m> a fratre Ioa<n>ne ¦ duns: ordi<ni>s
frat<rum> mino<rum> doctore subtilissimo: ac o<mn>ium ¦
theologo<rum> p<ri>ncipe. Per excelle<n>tissimu<m> sacre theologie ¦
doctore<m> magist<rum> Philippu<m> de bagnacauallo eiusdem ¦
ordi<ni>s frat<rum> mino<rum> : in famosissimo studio Veneto or- ¦ dinarie lege<n> te<m> maxima cu<m> dilige<n>tia eme<n>datu<m>.
Impressum ¦ Venetijs ma<n>dato ac i<m>pe<n>sa Nobilis uiri d<omi>ni
Bernardi ¦ ni de Tridino: Ciuis Tridin<ensis>. Per Gregoriu<m> de Gre=
─ ─
¦ gorijs Decimo tertio kal<endas>. augustas. i505.
Incipit: 162 (2x4)vα, ¶Incipit tabula super 4m sententiarum.
Explicit: 163 (2x5)vβ, line 60, FINIS.; line 61, aa bb cc ... mm nn oo ¦ pp qq
rr ss tt uu xx ¦ Omnes sunt quaterni p<re>ter. vv. xx. qui sunt terni. ¦
FINIS.
Folio, 2a-2t8 2v-2x6 [$4 (2v and 2x, $3) singed; misprinting 2f2 as ‘4’], 164
leaves, ff. [1] 2-163 [1].
Contents: 2a1r, label title; 2a1v, blank; 2a2r, text; 2x4r, colophon; 2x4v, tabula; 2x5v, explicit and registrum; 2x6, blank.
Text in 2 cols., 66 lines with headline and direction-line, and marginalia,
242 (260) x 159 (186) mm. 2a3r, printer’s measure 78 mm. 74G and 104G
text, 148G title.
Watermark: Chapeau.
Copy: Biblioteca di San Francesco della Vigna, Venezia, (AD III 16). 319 x
223 mm. Bound in wooden boards covered with quarter brown calf with
four metal clasps torn away. MS marginalia in Latin.
Duns Scotus, Johannes. Vol. 6. Folio.
Title: 1(2A)r, Questiones quolibetales Scoti.
Incipit: 2 (2A2)rα, ¶Doctoris subtilissimi ac theologorum p<ri>ncipis Ioan ¦
nis Duns Scoti ordinis minorum questionem quolibe ¦ tales. Feliciter incipiunt.
Expicit: 53 (2G5)rβ, Finis.
Incipit: 53 (2G5)vα, ¶Incipit tabula questionum quolibetalium.
Colophon: 53 (2G5)vβ, ¶Expliciu<n>t questio<n>es quolibetales edite a fratre Ioa<n> ¦ ne duns. ordinis fratru<m> minoru<m> doctor<um> subtilissimo. ac ¦ o<mn>ium theologoru<m> principe. Per excellentissimum
sacre ¦ theologie doctore<m> magistru<m> Philippu<m> d<e> bagna─ ─
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』について
cauallo ¦ eiusde<m> ordinis fratru<m> mino<rum>. i<n> gymnasio
Veneto ordi ¦ narie legentem maxima cum diligentia emendate. Im ¦ presse Venetijs. mandato ac sumptib<us> nobilis uiri do- ¦ mini Bernardini de
Tridino ciuis tridin<ensis>. vigesimo ¦ sexto me<n>sis augusti. i505. Per
gregoriu<m> de gregorijs. ¦ AA BB CC DD EE FF GG ¦ Omnes su<n>t
quaterni preter gg q<ue> e<st> ternus. ¦ [Device : 147x 73 mm.]
Folio, 2A-2F8 2G6 [$4 (2G, $3) signed], 54 leaves, ff. [1] 2-53.
Contents : 2Ar, label title ; 2Av, blank ; 2A2r, text; 2G5r, Finis; 2G5vα, Tabula; 2G5vβ, colophon; 2G6, blank.
Text in 2 cols., 66 lines with headline and direction-line, and marginalia,
245 (259) x 160 (188) mm., printer’s measure 78 mm. 74G text, 148G title.
Watermark: Chapeau.
Copy: Biblioteca universitaria di Genova (RARI D VI 34). 322 x 214 mm.
Bound in 19th-century red morocco and quarter red calf.
5.考察
以上のように、1505年のコロフォンを持つヴェネツィア版の5∼6巻は、
2欄組で行数が66行、版面寸法が5巻で242 (260) x 159 (186) mm、6巻で
245 (259) x 160 (188) mm であり、ともに1欄の幅(printer’s measure)
が78 mm であった。使用された活字は74G と104G が本文に使用され、
148G がタイトルに使われていた。そして、料紙は正確には計測できなかっ
たがともに Chapeau であった。この結果を館蔵本と比較すると、館蔵本
も2欄組66行で、版面寸法が245 (257) x 163 (186) mm、1欄の幅が78 mm、
活字は本文に74G と104G、タイトルに148G が使用されている。また、館
蔵本の First book の第2葉表と Second book の第1葉表に見られる木版
イニシャル C(13行分の高さを持つ)と第6巻の第2葉表に見られる木版
イニシャル C(13行分の高さを持つ)が47 x 43 mm の大きさで、図像も
─ ─
一致している。これらの印刷技術的な点から判断して館蔵本が1505年ヴェ
ネツィア版に同定できることは確かであろう。
この調査に際して筆者は、EDIT 16を構築するローマのイタリア図書館
総合目録・書誌情報研究所(Istituto Centrale per il Catalogo Unico delle
biblioteche italiane e per le informazione bibliografiche(ICCU と略))に
対して1505年版のコロフォンのない1∼4巻までの同定方法について事前
に質問していた。それに対して、9月5日に同研究所 S. セルヴェッロ
(Servello, Sara)氏から e メールで回答があり、以下のような1505年版全
巻の書誌情報を得ることができた。
1. /Tabula Scoti/
28 c. - Segn.: A-B10, C8
28r: Explicit tabula doctoris subtilis Scoti
2. /Scotus nouissime cum emendatissimo co-/dice parisino castigatus.
Additis re/sponsionibus ad argumenta locis / suis. 7 [= et] annotationibus opinio/num diuersorum doctorum. ac / etiam textuum commentorum / Aristotelis in margini/bus. Nec non textu / magistri sententia/
rum appositio titulis que-/stionum./
137, [1] c. - Segn.: A-O8, P10, Q-R8
137v: Explicit scriptum super primo sententiarum: editum a fratre Ioanne Duns ... Per excellentissimum ... magistrum Philippum de Bagnacauallo... emendatum - Registrum
3. /Scotus super secundo Sententiarum./
84 c. - Segn.: A-K8, L4
84r: Registrum
─ ─
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』について
4./[Scotus super tertio Sententiarum/].
67, [1] c. - Segn. : a-g8, h-i6 (-a1, i6)
67r: Explicit scriptum super 3 sententiarum: editum a fratre Ioanne
Duns ... Per xcellentissimum ... magistrum Philippum de Bagnacauallo ...
emendatum.
5: /Scotus super quarto Sententiarum/. (Impressum Venetijs : mandato
ac impensa nobilis viri domini Bernardini de Tridino ciuis Tridinensis :
per Gregorium de Gregorijs, Decimo tertio kalendas Augustas 1505).
163, [1] c. - Segn.: aa-tt8, vv-xx6 (- xx6)
162r: Explicit ...
6. /Questiones quolibetales Scoti/. (Impresse Venetijs : mandato ac
sumptibus ... Bernardini de Tridino ciuis Tridinensis : per Gregorium
de Gregorijs, vigesimo sexto mensis Augusti 1505).
53, [1] c. - Segn.: AA-FF8, GG6
53v: Expliciunt questiones edite a fratre Ioannes Duns ... Per excellentissimum ... magistrum Philippum de Bagnacauallo ... emendate -Printer’s Devices: Z414
つまり、本書のタイトルとなっている標題は第2巻巻頭に印刷されてお
り、第1巻は Tabula のみが印刷されていることが判明した。また、第2
巻は138葉で、折丁構成が A-O8 P10 Q-R8で、137v に Explicit および折丁構
成を示す Registrum があり、第3巻は84葉、折丁構成が A-K8 L4となり、
84r に Registrum があることから、いずれも館蔵本と一致している。これ
らによって館蔵本は1505年版の第2巻と第3巻に同定することができよう。
こうして、館蔵のドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』は1505年にヴェ
ネツィアで印刷出版業者グレゴリウス・デ・グレゴリイスの出資でベルナ
─ ─
ルディーノ・スタニーノによって印刷された二折判6巻本のうちの第2巻
と第3巻にあたることを確認することができた。
次に、1505年版の所在であるが、本書を所蔵する図書館には特異な傾向
があることが、EDIT 16 (CNCE 17854) の所蔵データからうかがわれる。
現在この版を所蔵するイタリア国内の図書館は次の7館に過ぎない。
1. Biblioteca comunale - Pieve Santo Stefano
2. Biblioteca del Museo provinciale campano ‒ Capua
3. Biblioteca universitaria ‒ Genova
4. Biblioteca comunale Pietro Siciliani ‒ Galatina
5. Biblioteca regionale di Messina ‒ Messina
6. Biblioteca comunale Lorenzo Leonj ‒ Todi
7. Biblioteca S. Francesco della Vigna ‒ Venezia
これらの中で北イタリアの所在は筆者が調査した3. ジェノヴァ大学と
7. ヴェネツィアのサン・フランチェスコ・デッラ・ヴィーニャ修道院図書
館のみである。しかも両図書館は上記のように5巻と6巻のみを所蔵する
にすぎない。本書がヴェネツィアで印刷されたことを考慮すると北イタリ
アの所在がこれだけ限られていることは特異である。その他、1. Pieve
Santo Stefano はトスカーナ州アレッツォ県にあるが、やはり第6巻のみ
の所蔵である。他の4館はいずれもナポリ以南の南イタリアに位置してお
り、ICCU からの情報では全6巻が揃っているのは5のシチリアのメッ
⑾
シーナ地方図書館であるという 。他の3館の所蔵巻数については詳らか
ではない。
このようにイタリア国内で現在の所蔵が偏在している理由をサン・フラ
ンチェスコ・デッラ・ヴィーニャ修道院図書館で尋ねたところ19世紀初め
に北イタリアを支配して修道院財産の世俗化を図ったナポレオンによる影
響であろうとの答えを得た。実際、この時期には南ドイツのバイエルンで
─ ─
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』について
⑿
は修道院の財産が没収され、修道院図書館の蔵書も大量に流出した 。北
イタリアでも同様の政策が進められたのであろう。ナポレオンの影響が及
ばなかったシチリアのメッシーナに本書が全巻揃っているということも、
この事情を裏付けていると言えなくもない。
上記の1503年版の所蔵状況をやはり EDIT 16で調査すると、この版を
所蔵するイタリア国内の図書館は次の12館である。
1. Biblioteca comunale Feliciana ‒ Naro
2. Biblioteca comunale Ariostea ‒ Ferrara
3. Biblioteca comunale Pietro Siciliani ‒ Galatina
4. Biblioteca comunale Francesco Antolisei - San Severino Marche
5. Biblioteca regionale di Messina ‒ Messina
6. Biblioteca Estense Universitaria ‒ Modena
7. Biblioteca comunale ‒ Assisi
8. Biblioteca Porziuncola ‒ Assisi
9. Biblioteca universitaria Alessandrina ‒ Roma
10. Biblioteca Angelica ‒ Roma
11. Biblioteca francescana dei SS. Apostoli ‒ Roma
12. Biblioteca consorziale di Viterbo ‒ Viterbo
これらのうち北イタリアの所在は2のフェラーラと6のモデナに過ぎない。
中部イタリアが4のサン・セヴェリーノ・マルケ、7−8のアッシジ、9
−11のローマおよび12のヴィテルボであり、1,3,5はいずれもシチリ
アである。つまり、ヴェネツィアで刊行された1503年版も1505年版も北イ
タリアでは極めてわずかな所蔵であり、中部イタリアから南の図書館に比
較的多く所蔵されているのである。
また、イタリア国外の所在も調査したが、1505年ヴェネツィア版の所蔵
は未だイタリア国外の主要な図書館では見られない。上述のように早稲田
─ ─
大学図書館所蔵本が元はポーランドに所在していたことを考慮すれば、
ポーランドに本書以外の1巻および4∼6巻が所蔵されている可能性は否
定できないが、現時点では見出してはいない。一方、1503年版は ISTC
id00383200によれば、ドイツで2部、スペインで1部、オーストリアで3部、
デンマークで1部の所蔵が確認されており、1503年版に比べてイタリア国
外に所蔵が見出せる。この点を考慮すれば、早稲田大学図書館が1505年
ヴェネツィア版のドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』の第2∼3巻
を16世紀の姿のまま所蔵するということは世界的にも稀有なことであろう。
このような調査から言えることは、日本の図書館において西洋の古版本
を収蔵する際に版を同定するためには購入先からの情報も重要であるが、
さらにその上に図書館として独自に書誌学的な調査を行うことが必要であ
るということである。そのためには、図書館員自身が西洋書誌学の知識と
技術を身につけておかなければならない。それには訓練と経験が必要であ
るが、そのことによって初めて西洋古版本への理解も深まるのであり、ま
た利用者に資料を提供する際あるいは保存・修復の際にもこれらの知識や
経験が生きてくるはずである。
なお、上記で言及した館蔵本の来歴の問題と、ナポレオン時代の北イタ
リアの修道院図書館の蔵書の問題については、筆者の浅薄な能力を越える
ものであるため、今後の課題としたい。
注
⑴ 早稲田大学図書館 WINE. URL: http://wine.wul.waseda.ac.jp/ (accessed 201210-30).
⑵ The British Library, ISTC. URL: http://www.bl.uk/catalogues/istc/index.html
(accessed 2012-10-24). なお id0038200はポスト・インキュナブラ(かつてインキュ
ナブラとみなされていたが、現在は16世紀印刷本と認められている印刷本)。
⑶ Hain, L. F. T.
,
, vol. 1, pars1. Stuttgartae: J. G. Cotta, 1826,
p. 283-284.
⑷ , vol. 7. Stuttgart: Hiersemann, 1938, col.
─ ─
早稲田大学図書館所蔵ドゥンス・スコトゥス『命題集4書注解』について
709-711.
⑸ 版の同定が確定するまでとりあえず館蔵本2冊のうち第1冊目を First book、
第2冊目を Second book と呼ぶことにする。
⑹ Williams, T. Introducton: the life and works of John Duns the Scot.
. New York: Cambridge University Press, 2003, p. 4-5.
⑺ Briquet, C.M.
’
, t. 1. Paris : A. Picard, 1907, p. 226.
⑻ 現時点ではこの修道院の名称が判別できないため、その解明は今後の課題とし
たい。
⑼ Istituto Centrale per il Catalogo Unico delle biblioteche italiane e per le informazione bibliografiche (ICCU). EDIT 16. ULR: http://edit16.iccu.sbn.it/
web_iccu/ihome.htm (accessed 2012-10-29).
⑽ Pastorello, E.
,
,
. Firenze: Leo
S. Olschki, 1924, p. 87.
⑾ メッシーナ地方図書館の所蔵本の画像が、筆者が ICCU に問い合わせた以降に
EDIT 16に掲載され、現在は全6巻の巻頭、Explicit、コロフォンを見ることが
できる。なお、メッシーナ地方図書館は1503年版も所蔵している。
’
⑿ Polastron, L. X.
. Translated by J. E. Graham. London: Thames & Hudson, 2007, p. 161162.
付記:本稿による版の論証を受けて早稲田大学図書館では蔵書目録(WINE)にお
ける書誌記述を1505年ヴェネツィア版に修正し、2013年2月5日に更新した。
(ゆきしまこういち 早稲田大学教育・総合科学学術院准教授)
─ ─
Fly UP